– Dit artikel komt uit het magazine ‘Reizen naar morgen‘.
Onze ontdekkingsreis in een wereld vol verandering is een zoektocht naar ingrediënten voor een florerende bestemming. Vijftig mensen verzamelden voor een tweedaags schrijfavontuur. Ze keken terug op de ontdekkingen gedaan in onderzoek, workshops, gesprekken en denktanks. Ze identificeerden vier sleutelelementen voor een transformerend toerisme. Niet als lineair op elkaar volgende stappen, maar onderling verweven. Transformatie is dan ook geen lineair proces, leerden we van de transitiedeskundigen. De kunst is: kijken naar wat beweegt en ondersteunen wat al bloeit. We delen hier onze ontdekkingen en reflecties. Onvolmaakt en onvolledig.
De vier sleutelelementen dan. Die gaan om bewust worden, dat het anders kan, dat alles met elkaar verbonden is en dat iedereen een impact kan hebben. Van daaruit kan je verantwoordelijkheid nemen om wat we graag zien te laten floreren en om te beginnen waar je kan. Dat kan alleen maar samen. Samenwerken is nodig. Want de beste manier om de toekomst te voorspellen, is deze samen te creëren. We merken dat connecteren iets bijzonders brengt voor een toeristische beleving met impact: mensen verbinden met mensen en mensen verbinden met plekken.
Bewust worden
Het bewustzijn dat het anders kan en de wil en bereidheid om te veranderen zijn sleutels in verandering. Hoe vinden we vertrouwen in de onzekere stappen die we zullen zetten? Wat willen we dat er niet verandert, wat mag er grondig anders? Wat gaat er nu al goed en willen we meenemen naar de toekomst?
Meer bewuste reizigers én toeristische ondernemers
Toeristische en andere ondernemers ontmoeten een steeds groter wordende groep bewuste consumenten. Meer mensen zoeken een leven dat betekenisvol is voor zichzelf en de omgeving. De World Tourism Organisation (UNWTO) spreekt van een groeiende groep van cultural creatives die de voorbije jaren een belangrijke shift maakten in wereldbeeld, waarden en cultuur. Zij gingen meer belang hechten aan milieu, menselijke relaties, samenwerking, vrede, sociale rechtvaardigheid, spiritualiteit, persoonlijke groei en authenticiteit. Als toerist vragen zij duurzamer en ethischer reisaanbiedingen, waardoor het aanbod diverser wordt. Aan de andere kant zien we ook sociaal- en milieubewuste gastheren.
Koen van den Bosch van de Vlaamse Vereniging voor Reisbureaus (VVR) beaamt dat touroperators zich bewuster worden van de noodzaak van duurzaam reizen en dat het aanbod evolueert. “Het is daarbij belangrijk om een betaalbaar duurzaam aanbod te ontwikkelen. Uit onderzoeken blijkt immers dat de klant vandaag graag duurzamer wil reizen op voorwaarde dat dit niet meer kost.”
Dat de toerist op zoek gaat naar betekenisvolle reizen voor hemzelf én voor de wereld, blijkt ondertussen ook overduidelijk uit de trendrapporten. Reizen wordt meer en meer een middel tot persoonlijke groei en zelfverwezenlijking. In een onderzoek, uitgevoerd door SKIFT, bij 1350 reizigers, gaf 54% een waarde van 7 op 10 aan het belang van transformerend reizen, 52% gaf aan hier toenemend belang aan te hechten. Transformatie, verruiming van het wereldbeeld en leren zijn de top 3 van de reismotivatie van de avontuurlijke reiziger, toonteen onderzoek uit 2017.
Wat als we die veranderkracht, die transformerende kracht van het reizen zouden inzetten om de wereld beter te maken, voor een duurzamer toerisme?
Uit de 1600 reisverhalen van ons luisteronderzoek blijkt kristalhelder dat reizen een heel positieve impact kan hebben op reizigers én hun omgeving. Yvette Reisinger van Temple University Philadelphia ziet alvast heel wat kansen. Reizen is bij uitstek een activiteit die ons uitdaagt. Gebeurtenissen, ervaringen en ontmoetingen op reis vragen van de reiziger een andere aanpak, een andere manier van denken. Reiziger en gastheer/plek hebben een impact op elkaar. De reiziger neemt zijn ervaringen als herinneringen mee naar huis. De gastheer kijkt door de bril van zijn gasten op een andere manier naar zijn bestemming. Ze besmetten elkaar met nieuwe ideeën.
“Er is geen veranderkracht groter dan een gemeenschap die ontdekt waarvoor ze zorg willen dragen” — Margaret Wheatley, auteur Walk out Walk on
Reizen draagt in zich een beloftevol potentieel om positieve verandering teweeg te brengen, stellen toerisme- experten. Meer mensen zijn er zich van bewust dat verandering nodig is. De reismotivatie van de toerist verschuift naar meer diepgang en betekenis. De tijdsgeest is er rijp voor.
Alles is met alles verbonden
“Als je mij vraagt naar de kansen op het vlak van het toerisme van de toekomst dan denk ik: toerisme is een deel van een grotere transformatie in de wereld. Het is terugkomen bij de verbinding met elkaar, terugkomen bij de verbinding met de aarde. Dan wordt toerisme terug deelnemend burgerschap.” — Chené Swart, auteur Re-authoring the world
Verantwoordelijkheid nemen
Toerisme draagt bij tot florerende gemeenschappen wanneer er oog is voor het evenwicht tussen de meeren de minderwaarde van het toerisme voor de plek, de bewoners, ondernemers en bezoekers. Professor van den Borg spreekt in dat verband over de draagkracht van de gemeenschap én van de plek.
Zorg dragen voor waar je om geeft
Verbonden met de andere spelers en bewust van de impact op de omgeving, engageert iedereen zich positief voor de gemeenschap en neemt verantwoordelijkheid op voor de (fysieke) plek. Moet alles in één keer anders? ‘Il faut cultiver son jardin’ schreef Voltaire. Laten we doen wat binnen onze mogelijkheden ligt om verandering en verbetering in de wereld te brengen en laten we dichtbij beginnen: met onze eigen tuin. Wat kunnen we zelf al in handen nemen? Waar zien we het al gebeuren?
Verantwoordelijkheid nemen is: engagement in woord en daad …
“Wanneer Koen De Weerdt, directeur van vakantieverblijf Vayamundo, vertelt over z’n passie, roept dat bij ons veel respect op. Gelijkwaardigheid en diversiteit zijn er geen holle begrippen, het zijn de dagelijkse werkwoorden om het recht op vakantie waar te maken. Door een doordacht ontwerp stelt het gebouw zich letterlijk open voor iedereen, ook als je een beperking hebt. En binnen wordt iedereen zonder onderscheid warm onthaald. Een beperkt budget? Met een all-in prijsformule sta je nooit voor verrassingen. Niet alleen als toerist ben je er welkom. Lokale verenigingen vinden er een vergaderstek, lokale handelaars afzet van hun producten. Kortom, Vayamundo weet aan sociaal toerisme een eigentijdse invulling te geven, met tegelijk veel waardering voor de historische wortels.” — Eva Vynckier, Netwerk Iedereen Verdient Vakantie
… en ambitieus inzetten op wat toekomstgericht en duurzaam is
“Tegen alle verwachtingen in werd ik verrast door het concept ‘Village Nature’ waarmee Euro Disney en Pierre&Vacances-Center Parcs naar buiten kwamen. Nabij Parijs bouwden en runnen ze in samenwerking met partners een eco-resort waar milieuvriendelijkheid voorop staat. Het is zeer interessant hoe ze massatoerisme op een duurzame manier organiseren en hoe ze de ecologische voetafdruk van een vakantiepark zo klein mogelijk proberen te maken.” — Mia Lammens, Toerisme Vlaanderen
“Ook Center Parcs en Sunparks België nemen verantwoordelijkheid en trekken de kaart van het maatschappelijk verantwoord ondernemen. Zij stellen een aanbod ter beschikking voor mensen met een laag inkomen en hechten ook heel wat belang aan duurzaam bosbeheer, welzijn op de werkvloer, kansen geven aan jongeren uit kwetsbare milieus om ze te laten doorstromen naar de reguliere arbeidsmarkt.” — Carine Geboers, Netwerkverbinder Iedereen Verdient Vakantie
“Bovenstaand voorbeeld doet me denken aan mijn bezoek aan Thon hotel EU in Brussel. Ook dit hotel wist me te verrassen met acties rond maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dit hotel kiest voor het verlagen van zijn ecologische voetafdruk en zet met het gebruik van lokale producten en Fairtradeproducten in op duurzame voeding. Daarnaast zijn ze ook een inclusieve werkplek.” — Kristof Lataire, Kapittel
“In Palau, een klein eilandengroep in Oceanië, mag je pas binnen nadat je een contract hebt ondertekend waarop staat dat je geen afval zal veroorzaken en je engageert om het eiland niet te vervuilen. Dat is een krachtig statement. Toeristen verbinden zich ertoe om zorg te dragen voor de plek die ze bezoeken. Tegelijk ontstaat er een verbinding tussen de bezoekers en de gastheer. Vreselijk dat Palau zopas is getroffen door een tsunami. Hopelijk vinden de inwoners veel veerkracht en krijgen ze alle hulp.’” — Elke Dens, Toerisme Vlaanderen
Meer lezen hierover?
Lees ook het dubbelinterview met Elke Dens en Marianne Schapmans via deze link.
Samenwerken
Bouwstenen voor een impactvolle toeristisch beleving en voor een florerende bestemming liggen niet allemaal of alleen in één afgebakende sector. Cultuur, erfgoed, natuur, bewoners, ondernemers: alles hangt samen met alles. Zoveel mensen, organisaties, gebeurtenissen en plekken hebben impact.
Toerisme draait om gastvrijheid, en dat is iets tussen mensen. Of een bezoeker zich welkom voelt, hangt niet af van alleen ondernemers of beleidsmakers. Het ligt in de handen van iedereen die een toerist ontmoet, van de kwaliteit van de ontmoeting en de kracht van de plek.
“Het begint allemaal bij het stellen van de juiste vragen”, zegt Jan Rotmans. “Daarbij helpt het enorm om friskijkers en dwarsdenkers aan boord te hebben. Natuurlijk moet je met de mensen vanuit het toerisme aan de slag om toekomstbeelden te maken, maar dat is niet voldoende. Je moet ook mensen van buitenaf uitnodigen, mensen die ook in andere velden en sectoren opereren. Die friskijkers en dwarsdenkers zullen alles wat gangbaar is ter discussie stellen. Alles wat vanzelfsprekend is moet ter discussie kunnen komen. Je moet kijken van buiten naar binnen in plaats van binnen naar buiten. Je moet zien wat er in de wereld aan de hand is. Anders kom je met standaardvragen en obligate oplossingen en daar komen we echt nergens mee.”
Waar zien we het al gebeuren?
Gastblijheid
“Het is een bijzonder woord. Het vertelt iets over de blijdschap van mensen die zich gezien en welkom voelen. En het zegt iets over de vreugde die gastvrijheid brengt voor wie gastheer of -vrouw mag zijn. Daar toont zich de kern van het plezier te mogen werken in de toeristische sector. Is er iets mooier dan dat?” — Hilde De Laet, Hidrodoe
Samenwerken om natuur te vrijwaren …
“Het Nationaal Park Hoge Kempen is een uniek natuurgebied van meer dan 5 700 hectare heide en bos in het Regionaal Landschap Kempen en Maasland, waar vele partners — elk in hun werkveld — topresultaten willen halen. Door samenwerking en mede-eigenaarschap is het Nationaal Park een succes voor natuur, toerisme, erfgoed, ruimtelijk ordening en wetenschap. Om dit te realiseren wordt samengewerkt met vele partners waaronder negen gemeentebesturen, het provinciebestuur, agentschappen en diensten van de Vlaamse overheid (infrastructuurwerken voor ontsnippering, aankoop en beheer van bos en heide, toerisme …), de diensten voor toerisme, natuur- en milieuverenigingen, horecaondernemers en bewoners (onder andere voor vrijwillig terreinbeheer en rangers). Zo is het gebied uitgegroeid tot een florerende plek die meer is dan de som van de delen. Toerisme is er het resultaat van investeren in de kwaliteit van een gebied.” — Johan Van Den Bosch, Regionaal Landschap Kempen en Maasland
… en om unieke sites open te stellen voor de buurt
“De Buren van de Abdij is een straf staaltje van burgerparticipatie. In 2007 stak een aantal buren in de Machariuswijk in Gent de koppen bij elkaar over de Sint-Baafsabdij. Het is een intrigerende site met een prachtige tuin in het midden van de stad die op dat moment al vijf jaar was afgesloten voor publiek. De buren kregen het voor elkaar dat ze de site opnieuw mochten openstellen voor publiek. Een tijd later streek TRACK neer in de buurt (kunsthappening van SMAK in 2012 op verschillende locaties in de stad). Het poortgebouw van het oude slachthuis grenzend aan de Abdijsite werd herboren als tijdelijke ontmoetingsplek onder de naam Herberg Macharius. De Buren van de Abdij zetten hun tanden in deze kans en maakten er na afloop van TRACK een bruisend permanent activiteitencentrum van, voor en door de buurt. Ook is het inspirerend om te zien hoe samenwerken rond een plek verdere initiatieven kan doen ontspruiten. Een aantal Buren van de Abdij beten zich vast in de uitdaging van hernieuwbare energie. Ze vroegen zich af of ze dit vanuit de sterke buurtalliantie konden realiseren. Intussen is er een coöperatieve ontstaan om de overgang naar hernieuwbare energie te versnellen. De energiecoöperatie EnerGent ging vier jaar geleden van start en werd een samenwerking op stedelijk niveau die vandaag al heel wat resultaten kan voorleggen. Wat een paar wakkere buren allemaal teweeg kunnen brengen!” — Eva De Groote, auteur
“Als we de bestemming ruimer bekijken dan enkel in termen van actoren die er geld aan verdienen, heb je al een extra win. Dan komt ineens de gemeenschap in beeld waar de activiteit zich afspeelt en deze mogelijk maakt.” — Marianne Schapmans, Netwerkverbinder Iedereen Verdient Vakantie
Connecteren met plekken & met elkaar
Mensen verbinden met elkaar
Impactvolle reiservaringen hangen vaak samen met ontmoetingen met mensen: kleine, warme momenten met andere reizigers en bewoners, ontmoetingen met gidsen, taxichauffeurs en andere mensen uit de toeristische dienstverlening. Hartelijkheid, een oprechte verwelkoming, betrokkenheid en behulpzaamheid dragen bij tot impactvolle reiservaringen. De aantrekkelijkheid van een bestemming wordt dus voor een groot deel gemaakt door de gastheren (inwoners en dienstverleners) en door de interactie tussen de bezoekers en de bewoners. Daarbij draait het om de ervaring van een relatie van mens tot mens. Trotse gastheren delen met plezier hun plek met bezoekers. Fierheid op de eigen plek is een belangrijk ingrediënt van de florerende gemeenschap.
Verbinding met de kracht van de plek
Uit het grootschalig luisteronderzoek (p. 8) blijkt dat een krachtige reiservaring vaak samenhangt met een intense beleving van de plek. Het gaat om het beleven van de specifieke identiteit van een plek: de levensstijl en waarden, de socio-politieke situatie, de natuur, kunsten en erfgoed.
De plek laat zijn eigen unieke karakter spreken, heeft een eigen DNA en bewaart zijn natuurlijk en cultureel erf-goed. Hierdoor onderscheidt een plek zich van andere en wordt ze aantrekkelijk. Bewoners zijn er trots op, bezoekers verrast. Ze worden geïnspireerd en uitgedaagd, voelen zich betrokken en verbonden. De plek blijft plakken. Plekken zijn bezield, ze zijn de thuis van mensen. In de strengen van het DNA van de plek schuilen de verhalen, de geschiedenis, de belangrijke momenten, de functies, de erfgoedwaarde, tradities, de cultuur, het gemeenschapsleven. Het DNA is wat elke plek zo uniek maakt. De identiteit van mensen, gemeenschappen en organisaties bepaalt mee hoe het DNA van de plek wordt benaderd, ervaren, hoe ermee wordt omgegaan.
Het is belangrijk om het DNA van de plek te ontdekken en er eerlijk over te communiceren. Zo doe je aan ‘expectation management’. Dat wil niet zeggen dat je de plek moet aanpassen aan de verwachtingen, wensen of gevoeligheden van een publiek. Wel is het zo dat een plek evolueert, ja zelfs muteert. Een plek is een dynamisch geheel dat zich steeds verder ontwikkelt.
De plekhouder(s)
De meeste plekken hebben behalve een juridische eigenaar nog talrijke andere eigenaars. Zij voelen zich verbonden met de plek, ze leven erin, beheren en koesteren haar. Deze plekhouders kunnen bewoners, ondernemers, verenigingen, organisaties en overheden zijn. Zij beleven het DNA van de plek en laten het voortleven. Een plekhouder kan verschillende rollen vervullen. Hij kan de plek versterken, bewaken of uitdragen door erover te vertellen. Een plekhouder kan de plek een stem geven en haar toekomstmogelijkheden versterken, zodat mensen de plek sterker kunnen beleven, diepgaander leren kennen en de gemeenschap meer baten beleeft van de plek.
Een plekhouder kan de grenzen van de plek bepalen en er over waken, zodat het DNA behouden blijft en met respect wordt behandeld. Voorbeelden van plekhouders: Rangers van Nationaal Park Hoge Kempen, de bevolking van Venetië, een stadsbestuur dat een maximum aantal bezoekers per gids oplegt …
Mensen met plekken en met elkaar verbinden bijvoorbeeld via kunst …
“Een mooi voorbeeld van een cultuurproject waarbij de toeristen met de bewoners worden verbonden, is de Triënnale van Brugge.’ Doorheen de stad vind je moderne kunstwerken die je kan ‘aanraken’ en die discussie uitlokken. ‘Tijdens de Triënnale krijg je een vermenging van bezoekers en bewoners op het parcours. Bijvoorbeeld: de plek waar je in de Reien mag zwemmen trekt de lokale jeugd aan, maar evengoed toeristen die het kunstwerk komen bezoeken.’ De kunstenaars werden trouwens uitgenodigd om samen te werken met de bewoners voor hun project. Dit project brengt daarenboven een ander, hedendaags Brugge naar voor. Het verbindt het oude Brugge met hedendaagse kunst. Het past bij het DNA van de stad en belicht tegelijk het feit dat de stad niet alleen een openluchtmuseum is maar ook een levende plek.” — Vincent Nijs, Toerisme Vlaanderen
Of deze biermakers …
“Ik vertel graag over Jazz Bilzen Bier.In 2017 nam een groep vrienden het initiatief om — ter herinnering aan het festival Jazz Bilzen en het koesteren van de verhalen hierover — een biertje in de wereld te zetten. Jazz Bilzen, the legend, werd in april 2018 gelanceerd. Rond het bier is er een gemeenschap ontstaan van mensen die het bier — en de herinnering aan het festival — een warm hart toedragen, ermee uitpakken bij bezoekers, klinken op de verhalen van toen. Elk jaar — zeventien jaar lang — zal een speciaal bier gebrouwen worden. Dat bier verwijst telkens naar een editie van het festival. Hiermee kan ook iets gedaan worden op toeristisch vlak. Het uitwerken van een Jazz Bilzen-beleving: rond de verhalen, muziek, de plek, tentoonstellingen, bier brouwen en proeven … En bijzondere is: er is geen strak plan, geen leider. Er zijn geen subsidies mee gemoeid, geen gigantische investeringen. Jazz Bilzen Bier is het resultaat van goesting, verbinding en vrijwillige inzet, en met goodwill van een paar ondernemers die er hun schouders en investering onder willen zetten.” — Griet Bouwen, Nieuwmakers
Hoe versterk je de plek? Waar zien we het al gebeuren?
- Experimenteer met andere reisvormen en nieuwe mogelijkheden van (toeristische) beleving en vertrek daarbij van het DNA van de plek. Op die manier leren bezoekers de plek op een andere manier waarderen. Voorbeelden: blote voetenpaden, paalkamperen, kanovaren in de stad …
- Ondersteun traditiedragers die het DNA tot leven brengen. Voorbeelden: The Last Post aan de Menenpoort, de garnalenvissers in Koksijde …
- Betrek nieuwe mensen, voeg nieuwe elementen toe, verdiep bestaande elementen om de plek dynamischer te maken of te herbronnen. Voorbeelden: Bulskampveld, t’ij in Kruibeke-Bazel, De smaak van Jazz Bilzen Bier …
- Zorg voor financiële investeringen in de plek. Voorbeelden: Flanders Meeting & Convention Center Antwerp, Engels klooster, cultureel Hostel Bed Muzet …
- Zet nieuwe vormen van investeringen op: publiek-privaat waarbij het publieke aandeel ook van verschillende organisaties of burgers kan komen zoals coöperatieven en crowdfunding in de lokale gemeenschap. Voorbeelden: de picknickmanden op hoeves (Westtoer), cinema Roma …
- Maak plekken virtueel toegankelijk. Voorbeelden: de erfgoedapp Faro, het Historium …
- Ontwikkel beleving op een multisectoriële en -sensoriële manier. Voorbeelden: kunstproject Palingbeek, Kunst in het Landschap, Triënnale Brugge …
- Zet het aanwezige vakmanschap in om het DNA te versterken. Voorbeelden: molen en bakkerij in Bokrijk waardoor ambachtelijke traditie verder leeft in hedendaagse economie …
